playful performance

weet het (nog) niet
Over relaties in het transdisciplinaire maakproces

Hoe maak je een theatervoorstelling? Wie en wat is er allemaal betrokken bij een maakproces? Wat is er nodig om tot een voorstelling te komen? Op welke manier werken mensen samen in een maakproces? Er zijn verschillende redenen dat ik deze vragen begon te stellen. Er zijn ook verschillende redenen te noemen waarom deze vragen interessant en relevant zijn voor theatermakers, theaterwetenschappers, dramaturgen, technici, studenten en kunstenaars uit andere disciplines. Ik wil graag mijn fascinatie voor het maakproces delen.

Het boek kwam tot stand in het kader van het SIA/RAAK-project Arts-professionals in transdisciplinaire kunstprojecten en is te bestellen via het Lectoraat Theatrale Maakprocessen.

In dit cahier richt ik mij niet op theater als één discipline. Kenmerkend voor theater is juist dat er verschillende disciplines samen moeten werken om tot een voorstelling te kunnen komen: licht, geluid, acteren, regisseren, schrijven, video, games, beeldende kunst, vormgeving, wetenschap, filosofie en communicatie kunnen als ‘disciplines’ worden gebruikt in het maakproces van theater. Desondanks heb ik wel gekozen om te spreken van theatrale maakprocessen. Deze term benadrukt dat er in het maakproces gewerkt wordt aan een kunstwerk dat live wordt opgevoerd. De vraagstelling waar ik mij op richt is de volgende:

Op welke manier kan een heterogeen relationeel perspectief bijdragen aan het begrip van hedendaagse theatrale maakprocessen?

Om deze vraag te beantwoorden vergelijk ik verschillende maak- en analysemethoden om vervolgens in te gaan op Actor-netwerk theorie als filosofie en methode.

• ANT als filosofie verschaft een beeld van de wereld gebaseerd op verandering en relaties. In dit wereldbeeld zijn menselijke en niet-menselijke actoren niet per definitie verschillend. Iedere actor is slechts een actor in relatie tot andere actoren. Deze relaties én de actoren zelf zijn altijd aan verandering onderhevig. Iedere actor is bovendien ook een netwerk, vandaar het begrip ‘actor-netwerk’. Een actor is een tijdelijke punctualisering van een netwerk in de ogen van een beschouwer als gevolg van succesvolle translatie door alle actoren in het actor-netwerk.

• ANT als methode is een sociologische werkwijze om processen te bestuderen. Het richt zich op de wijze waarop kennis (of een product) tot stand komt. Daarbij worden zowel mensen als niet-mensen als actoren beschouwd. De methode gaat uit van een heterogeen netwerk van actoren en onderzoekt de wijze waarop deze actoren relaties aangaan, onderhouden en verbreken met betrekking tot een probleem.¹ De onderzoeker maakt daarbij zelf deel uit van het netwerk.

Door vervolgens ANT als analysemethode te gebruiken om transdisciplinaire maakprocessen te analyseren probeer ik inzicht te geven in het maakproces van The Respons(e)ible Project van Joris Weijdom, Bas Haas en Arnaud Loonstra. In het laatste hoofdstuk geef ik een voorzet voor hoe ANT in het maakprocese actief zou kunnen worden ingezet.

—
1. Latour benadrukt in een dialoog met een student dat ANT niet als methode gebruikt kan en zou moeten worden, doch eerder als een gids. Het wijst de onderzoeker op de relatie tussen de onderzoeker en het onderzochte (2005: 156). Ik gebruik het begrip methode in een bredere zin om het te onderscheiden van ANT als filosofie. Methode is hier te begrijpen als een poging tot toepassen, een methode in wording.

Recently I published my master thesis Theatre Studies online. It is available in Dutch on Igitur, the publishing and archiving service of the Utrecht University. You can access it here: studenttheses.library.uu.nl or download it here (.pdf). A revisited version will be published in October by the Utrecht School of the Arts.

In this thesis I elaborate on how a heterogeneous and relational perspective can provide new insights in collective transdisciplinary making processes. The main focus is on the creative process of making live art. Live art, in almost every form, is a product of multiple actors; both human (director, performers, spectators) and non-human (props, technology). In what way could a heterogeneous and relational perspective add to the knowledge of theatrical making processes? By using the actor-network theory of Latour, Law and Callon to develop an analytical model this paper suggests a possible method to analyse these processes. This paper aims at gaining knowledge of the making process of live art by focussing on the relations between the different actors in the ever-changing process. The analytical model that is developed takes the questions formed by the actors as a starting point. By selecting one question that is an obligatory passage point for all the actors it is possible to place the actors in their relative positions. Then the method looks at the translation by the actors of this question. By repeating this several times the changes in the making process can be determined.

In deze scriptie ga ik in op hoe een heterogeen en relationeel perspectief nieuwe inzichten kan geven in collectieve transdisciplinaire maakprocessen. De focus ligt daarbij op het creatieve maakproces van live art. Performatieve kunst is, in bijna iedere vorm een product van meerdere actoren; zowel menselijke (regisseur, acteurs, toeschouwers) als niet-menselijke (rekwisieten, technologie). Op welke manier kan een heterogeen relationeel perspectief bijdragen aan het begrip van hedendaagse theatrale maakprocessen? Door een analysemodel te ontwikkelen op basis van de actor-netwerk theorie van o.a. Latour, Law en Callon suggereer ik in deze scriptie een mogelijke methode om deze processen te analyseren. Het analysemodel start vanuit de vragen van de actoren zelf. Door een vraag te selecteren die voor alle actoren een verplicht passagepunt is, is het mogelijk om de actoren te positioneren in hun relatieve posities. Vervolgens wordt gekeken naar de translatie van de vraag door de actoren. Door dit enkele malen te herhalen kunnen de veranderingen in het maakproces worden vastgelegd.

Donderdag 25/06/2009 om 16.30 in de Grote Zaal van het Akademietheater van de HKU op Janskerkhof 18 te Utrecht. In deze lecture performance presenteer ik mijn afstudeeronderzoek naar relaties in transdisciplinaire maakprocessen.

Jij
Een dialoog in de vorm van een monoloog.

Voor jou, van mij. Een lecture performance over actoren, netwerken, conceptmapping, transdisciplinaire maakprocessen, theaterwetenschap, nieuwe media en digitale cultuur, translatie en vertaling, relaties en jij (of jou, wat jij wilt).

Jochem Naafs

In maart 2009 zijn Joris Weijdom en ik een dialoog gestart over onze onderzoeken. Joris Weijdom is hoofd van de onderzoeksgroep Virtueel Theater aan de HKU en een van de onderzoekers van het Lectoraat Theatrale Maakprocessen. Verder is hij werkzaam als docent aan de opleiding Design for Virtual Theatre and Games. Het onderzoekvan de onderzoeksgroep Virtueel Theater richt zich op twee vragen namelijk:

1. Wat is de invloed van interactieve technologie op de repetitiefase van een theatraal maakproces?
2. Welke eigenschappen zijn belangrijk in het ontwerp van de interface van de interactieve technologie die wordt ingezet in een repetitiefase?

Voor meer informatie over zijn onderzoek bezoek talltreelabs.org.

Deze correspondentie heeft mij geholpen in de laatste fase van mijn afstudeeronderzoek en op dit moment leg ik de laatste hand aan mijn scriptie theaterwetenschap. Na afrondingen van mijn scriptie zal ik dit onderzoek voortzetten en mijn analysemethode toepassen op enkele maakprocessen in 2009 en 2010.

Door middel van videoboodschappen van zijn kant en brieven van mijn kant Middels hopen weinzicht te krijgen in de kennis van de ander met betrekking tot transdisciplinaire maakprocessen en in het bijzonder het gebruik van interactieve digitale technologie in het maakproces (repetitieproces) van theater. Trefwoorden: ANT (actor‐netwerk theorie), objectgeoriënteerd denken, theater, technologie, transdiscipline, maakproces, VUE.

Deze correspondentie is te volgen: onderzoeksdialoog